Monday, September 19, 2011

Dirang Apple Huan Thlalak Tlemazawng

Kan chhungkua in apple huana la kal ngailo tih takah Bomdila aṭangin Dirang (42 kms vela hla) khua phur taka panin kan thawkchhuak a. Vanneihthlak takin a enkawltupa ber hi Nepali mah ni se Mizorama-a piang leh seilian a lo ni a, Mizo ṭawnga kan lo ri nak nak chu hria in, "Mizo in ni elo?" tiin min rawn zawt chat a. Zotlanga piangin Arunachalah kum 40 chuang zet a lo khawsa tawh hi a lo ni a. Tichuan, ngampa leh inti neitu takin huan chu kan han fang ta vela; a hmunah chuan duhtawka lawh leh ei phal ani bawka a nuam angreng phian.
Pu Gopal Limbu (Kum 64 mi)
August thla kha an rah vanglai niin Septemberah chuan an lo rem ṭep tawh
An inbul ami hi an la lo hman lova
A hring hi perthei ang si, thlum thur suk ani. A sen aiin a tui zawk
'Star Crimson' apple - Arsi ang deuh a an det ṭhet hi
'Copper Four' apple - A hnun bulah kil li a neih avangin (A thur ber awm e)
'Grafting' hmangin apple chi li a kungah hian a ṭo tir
'Grafting' na hnuhma
Kumkhatah ton 80 tharin, a hmunah chuan kg 1 cheng 40 zelin an hralh
Feet 7300 ani bawka a vawt vur, vur a tlakin feet 4 a chhah te ani ṭhin awm e (Dirang khua pawh a lang vau vau alawm)

Monday, April 11, 2011

Bumla

Bumla hi Tawang atanga 35 kms vel niin DC leh Army Commandant te phalna lehkha lak hmasak phawt loh chuan tlawh maitheih anilo a. Tin, a awmna hmun hi 21, 000 ft (Above MSL) bawr vel anih avangin tlailamah a luhna vengtu sipai ten an khar tawh thin a – Chhun dar 12 hnulamah hichuan khua a chhe tawh tlangpuiin vur a tla tawh thin. A awmna hmun hi Line of Actual Control (LAC) tiin hriat ani a; McMahon Line kha China in a pawmloh em avanga 1962 Sino-Indian War pawh kha irhchhuak ani reng a (Post hmasa lamah tlemazawng chu ka thailan tawh kha). Tawang District hrim hrim pawh hi China in a ram angah a la ngai a, mahse tunah rih chuan ui sual huai angin an inthathen rih a.
India in China sipaite a lo chiau au na hmun (Landscape ah ka dah lova a fiah vak lo)
Ramri panna kawng (Hnai viaua lang si a san em avangin a kalchak chi loh)
Lungpui hi ramri atan an pawm tawpa, 'Rock of Peace' an vuah bawk (India atanga thlalak ani)

Bumla ah hian India sipaite inkulh in a piah lawkah, 20 kms bawr vel a hla ah, China sipaite Lee Camp ah an inkulh ve thunga. Indo peih sa at a inralring chunga inep e ti lo chuan an intlawhpawh viau thung – China sipaite August ni 15 ah India a lo lut in an lawmpui a, India sipaite te China ah October ni 1 ah an zuk lut ve thung. Hemi bakah Border Personnel Meetings May 1999 atanga khan neih reng ani tawh bawk. China sipaite chuan India cigarette, pawisa, leh Old Monk Rum an duh hle an tih tak kha mawle – Teh daih chuan ka ti rilru !! [A hnuaia thlalak pathumte hi China ramchhung atanga lak anni].
China in India sipaite a lo chiau au na hmun
Entlangin China ho awmna a lang thei viai viai
Tlangpawng hi hmunsangber lai - 'Shiv Linga' (China hoin a hmingah engtak vuah ve ang maw)

Mean Sea-Level (MSL) atanga a san tawh em avangin a hmun pawh a vawt tawh hle a; thlasik ah -25 degree celcius te niin nipui lai pawn zan boruak chu -5 degree celsius ah a tla daih theia. A vawh chu thuhran ni se 18, 000 ft chunglam hi tlanglawn thiam tena ‘Death Zone’ – Oxygen tlem tawh na – ti a an sawi anih tawh avangin hriselna tha vervawr tan pawh han pawngpaw zuam chi ani hauhlo mai. High Altitude Sickness – Luhai thut, thawchham, chauh thut, hnar thi etc etc – neih hi thil namai anilo a. Kan Probation laia Uttaranchal-a trekking kan kal tum a Dehradun sikul naupang hmel pawl vek tawh 14, 700 ft atanga mule (Sabengtung leh tlangram sakawr te chi thlahpawlh) chunga an rawn phurh thlak hlawp hlawp kha ka la theihnghilh miah lo – Dam hrisel chhuak leh tak maw ??
Bumla hnuai deuh a India sipaite chenna

Tuesday, February 15, 2011

6th Dalai Lama leh Urgeling Gompa

Urgeling khua a Lama Tashi Tenzin leh Tsewang Lhamo te fapa Sanje Tenzin hi kum 1683 March ni 1 khan lo piangin Monpa Hnam zinga Dalai Lama hmasaber ani awm e. Kum 1688 khan kum 5 mi lek niin 5th Dalai Lama, kum 1682 a boral ta, thlaktu atana hmuhchhuah ani a. Amaherawhchu, sakhuana lama inrelbawlna a buai loh nan leh Lhasa a Potala an la sakzawh loh avangin Nankartse khua, Tibet ah, kum sawm lai thuhruk ani phawt a. Kum 1697 khan Lobsang Yeshi, 5th Panchen Lama, an China lal phalna a lak hnuah 6th Dalai Lama atan a puangzar a, a hming pawh Tsangyang Gyatso tih put tir nghal ani bawka.

Urgeling Gompa (Tawang atanga km 5 a hla ani)

A chhung

Dalai Lama nihna bansan ngam chiah silovin Potala chhunga Buddhist puithiam nunphung kha ning ve tak niin a chanchin hi ziak ani a. Puan inah chengin zanlamah mipangai anga inthuamin Lhasa khawpui kawthlerah zu, sa, leh nula chenin a hun tamzawk a hmanga. Thu leh hla erawh a thiamin, hla lenglawng leh lengzem a phuahte kha tun thlengin Tibet ah an la lar ani awm e.

A nunphung hi chhuanlama hmangin Lhazang Khan-a, Khosut Mongols lal leh China ram lal thianpa, ni bawk chuan Tibet runin 6th Dalai Lama hi tan inah a khunga. Kum 1706 June ni 28 khan a nihna hlihsakin Ngawang Yeshey Gyatso-a chu 6th Dalai Lama ah a puanga. Hemi kum vek November ni 15 ah Tsangyang Gyatso-a, Beijing pan mek chu, Kokonor khua a thlenin a chanchin hriatzui a ni ta lova. Buddhist sakhua ngaihdanin thi mai lova piangnawn leh tura ngaih vang emawni tun thlengin Potala ah hian thlanlung neilo in a la awmreng ani awm e.

A tianga tuihnar a vuakchhuah (Damna tiin an la thin)
Tawngtai in nitin a kal hual an ti (Thinghnah sen tla a awm chuan damna tiin an la leh bawk)
Ni tla tur a thlir ve voh voh thin ka ring

Tuesday, January 25, 2011

Rani Khua

Rani khua hi Pasighat (15 kms.) leh Ruksin (20 kms.) inkara awm leh Adi (Padam/Pudum) ho chennna khua ani a. Amaherawhchu hmanlai atanga an insakdan an la chhawmnun zel avangin ka va tlawh ve a, kal a manhla hle bawkin ka hria. A ram a zawl thabawka leilet hmunte tha in ei leh in lamah an hniaghnarin an ngaihtuah awmloh hlea. Thusawi thiamlo ang deuha tlak duah loin thlalakte hi han ring tawp mai ila.
Palm hnah inchung chihnan an hmang
Ran luh loh nan (Mihring zawk kan lawn kut kut)
Kan Pi-i hian inlengah min sawma
Kan Pi-i hian thinfak an ngah hle mai
Helai hi nipuiah inlengte kawmnan an hmang thin
Tapchhak hi a lailiah an dah thin (An mut hual bakah chhungkua inkawmna ani)
Etkuing(Ekaum) - Vawk in
Kumsung - an rohlu dahna
Kan Pi-i (A felin kawm a nuam ngei mai)

Ka Pi- i hi Catholic niin a phusa ber pawl ani a. A fapa naupangzawkin Bangalore-a BE a zawh ni ah Bike eksident avangin a boralsan a, a tuarna in khawvel thil lungkham a nei meuh tawh lo. Adi (Minyong, Padam, Pasi, Galo, Bori, Boka, Milang, Pangge) ho hi an felin Pasighat bawr khu ka zin tawh na ah nuam ka la tihberna hmun ani. An tawng pawh tlemazawng chu ka thiam ve hman : -

Inkolo Giyan/Kolol (Padam)/Yolo Inre (Galong)/Okolon Giyan (Miri/Mishing) - Khawnge (i kal dawn)
Ipeng - Tuaium
Ingo - Sangha
Ronyang - Bekang
Isi - Tui
Aipe gilanka - Tluang takin kal rawh u
Aipe Ai - Mangtha
Apin - Chaw (Achin in Galong)
Ambin - Buhfai.