Tuesday, December 21, 2010

Ka Fapa Chanchin Tlemazawng

Kan driver Chandana nen hian eng engemaw neuh neuh hi an sawi ve fo maia, a hnuah ka hrechhawng veleh ziah bawka. Tumkhat a sikul bang a rawn hlimchhuak hle ani awma, Chandana’n a zawhin, “Ka thianpa Gautam Sharma a Birthday ania, sweets min pe teuh a” ti pahin, “Chandan bhaiya, an pe ve na che nge” ? tiin a zawt let a. Ani lahin tihian a chhang maia, “Aaaa..Sikul Birthday chu chhota bachcha chauhin an lawm alawm, keichu ka lian tawh a”. Lucas-a a ngawi ta vang vanga, in thlen dawnah, “Pataa nahin Kyun diya, mein bhi big boy huin (Ngatinge min pek bik ka hre miahlo mai, mipa naupang liantak ka ni tawh asin mawle)” a ti bauh bauh ani awm e.

Kum 2 bawr vel a nih laia Montessori sikula an Principal khan he car hi a neih vang khan emawni a rilruah hian a khatliam tlat pek a. Tuition turin tumkhat ka thlah na ah, “Papa, Chandan bhaiya nen Hyundai i10 kan lei dawn”. “Okay....A that chu. Pawisa i nei emia” ?. Chandan bhaia in ICICI ah pawisa a neia kan pahnihin kan lei dawn”. Ka nuih a za hle nachungin ka sawichhuak lemlo a, mahse a hnu deuh lawkah an lei tak thu hlim deuhin (ka office a rawn tlawh tumin) min hrilh a. Chandana ka zawhchianin, “Office bulah pakhat a lo inhung kher a, ka leiah a ngai ngawt alawm mawle. ICICI ah pawisa i nei renga i lei dawnin min hrilh ve lo tiin a la nuar lehnghala” tiin min hrilhfiah a.

Tumkhat Chandana nena an ice cream ei pawh a kawr a ti bal deuh a. Chandan’an, “Ei fimkhur deuh rawh, anih loh chuan i kawr kha a bal vek mai ang” tiin a hrilh a. A bal tawh tho alawm” a lo tisam et a. “Awww...a balh chuan ka suksak che a ngai dawn asin” tiin a lo fiam let ve leh zeuh a. Ani lah chuan rihlut in, “Aap ladki hein kya/Hmeichhia i ni emia ( kawr suk i tuma)” !! Tun atangin a MCP dawn e tih dawn chuan keimah loh ang takin a Nu hi pangpar a hlan nitin peih ang lawi si a !!

Nimin tlai Masi chakkhai kan lam hawng pawh kan hma ah IRB Bolero khalhtupa in U-Turn a la hleithei lo a, rei ngial kan nghak ta tihah Lucas-a ning tawngkhawng tawh chu a dakchhuaka, “Gaadi U-turn karna nahin aata hein kya, Bhaiti (Motor u-turn dan i thiam nangea, Unaupa)” a lo ti hman pek a !! Sikula an inthlah pawh scooter khalh khan a rawn su teuh hle ani awma; Driver in, “Horn ka hmeh tuarh tuarh kha i hre nangea”? ti a a zawh kha , “Ka hrelo a” thiamchantum ran in a ti deuh haw ani awm e. An zinga a te ber Lucasa-a pek chuan, “Mein soona tha (Kei chuan ka hria)” a lo ti khauh a, buaina a tawp nghal tawh bawk.

Hmanzan kan mu tur pawh, “Mama, santa Claus hi kan inah a rawn kal ve dawn em”? tiin a zawt phawng a [Khawilai atanga a hriat tehreng emawni, kan hrilh ngai der siloa. Sikula a thiante nena an titi na lamah a hre fuh ve niberin kan ring ta]. A Nu in, “Aw, rawn kal dawn e. Mahse good boy i nih a zantin i tawngtai loh chuan a rawn kal lo ang” a tih chu, “Eeee...Mizo nge Hindi tawngin ka tawngtai dawna”?. ”Mizo chuan Mizo tawngin kan tawngtai thin alawm” “Okay..” ! Tichuan thu chungin a bei ve ta malh malh a, a chah ngunber pawh Hotwheels Battle 45 – Thlengdawh ah thlaksak ngei ngei tur zingah pawh No. 1 em em list ah kan dahthlap. Amaherawhchu, a duh dang pakhat ‘Snowman’ kan siamsak thei dawn lo tlat..ha ha ha...Kumin atang hian Christmas boruak a chenchilh ve tan ta e.

Life is never dull with my dear son Lucas. Tlawmngai taka min chhiarsak tute zawng zawng Masi leh Kumthar chibai vek ule. (“New Year ah 6 years old ka ni angem” tih hi mit zawt chamchi bawk tak e).

Monday, September 27, 2010

Jaswantgarh Tlawh Thu

Taimakna leh suangtuahna tlakchham avanga hun reitak chawlh hnuah hei ka rawn tharthawh leh hram e!! Hun reife ngaihtuah hnuah Jaswant Rawat-a leh Jaswantgarh tlawh thu, naupanlaia Mizo tawng ngeia chhiar tawh, tawite han tarlan zeuh hi tha in ka hre tlat a. Amaherawhchu, Sino-Indian War of 1962 a thilthleng daih tawh leh a tam zawkin inhriat tawh hnu anih avangin thlalak lampangah tuan la zawk bawk ila.

Jaswantgarh hi Bomdila atanga Tawang i rawn chuangchho ve anih phawt chuan kawngdunga awm anih avangin hmuh hmaih chi anilo a. Tin, Jang khua leh Sela Pass inkara awm anih avangin Sela Lake/Dil (14, 000 feet) ah chawl ngei ngei bawk ang che – Vanduaithlak taka lungphu thalo nei i nih chuan awmrei lutuk lo la, mi hrisel pangai tan pawh hetiang vela sangah chuan thawk a har deuh tawhin chauh mai a awlsam riau!!

Sela pan na kawngSang veivawi tawh khawp maiSela Lake/Dil

Helai hmun atanga tlanthla zelin Nuranang kawrhruam kan thlengthla leh a, ram leilung mawi lutuk tak mah ni se sipai hmunpui anih tawh miau avangin thlalak vel a remchang tawh lo fu a. Nuranang luite fim kak mai, luang ri hak hak, kam a tiauchhum bawhpawt chiai, leh tuma la khawih danglam loh, Cedar leh Fir kung tawibuk leihlawih thlir pah a tlanphei zel zawng alo danglam takmeuh e – A tak ngeia hmu ve lo te tana han ziahthiam mai chi pawh anilo! Tin, rilruah hei hi a lo langnghal bawk a, “Helai ram leilung mawi elkhen tak mai hi thisenin a lo bual ve hrep thei ani maw.Aaaaa....Mihring zet hizawng!!”?

Nuranang Kawrhruam luh tan na
Nuranang fin tu
Nuranang lui

Chutia ngawirenga mahni suangtuahna khawvel chen delh delha ka awmlai chuan Jaswantgarh kan lo thleng daih tawh hi lo niin, mel 14 lai kha niin ka hre bawk si? Zi mar uan uan chunga zunram te thiarzawh hnuah muangmarin coffee sa vervawr kan han lem leh te te phawt a; helaia sipaite siam ve mai mah ni se a tui ema hahchawlh pah-a a chhehvel thlirnan a remchang hle in ka hria. Tichuan, a tak a hmuh ve ka chak thin em em Jaswantgarh chu, taksa kham a reh deuh tawk bawk a, fangkual turin kan panphei ta a.
A luhna
Nuranang kawrhruam hawizawngin

Jaswantgarh War Memorial hi Rifleman No. 4039009, 4th Garhwal Rifle - Baba Jaswant Singh Rawat, Maha Vir Chakra (Posthumous) hriatreng na na an din ani a. A chhungah hian a lim, a sipai thuamhnaw hluite, a sana, a mutbu leh thildang dangte an la kim biai maia. Hei hi 19th Garhwal Corps sipai 6 ten nileng zankhua in hetiang hian an la vil renga – Zing thingpui dar 4:30 a pek, tukthuan zing dar 9 a pek, zanriah tlai dar 7 a pek, thawhlehni a mutbu thlaksak, a lehkhathawn dawn te zingkar a senghawi sak, a pheikhawk nawhtlet, inbual nan tuilum chhawpsak etc etc. An sawidan thuthangah chuan a mutbu hi zanlama mutna hnu niawm tak hian tuktin siamfel a ngai tihte, leh inbual niawm tak thawm bualinah a rik san san thute anni hlawm a. A hrang han ti dawn ila a thi angah an la ngai hauh siloa – Tun thlengin Honorary Captain (NCO atanga kai hi an awmthei em aw) anga hlawh thlatin lak bakah chawlh pawh sipai pangai ang thlapa pek ala ni e!!

A lim
A Khum lu lampang
A Khum mawng lampangLeave sanction memo

Sawrkar thuziakah chuan helai hmunah hian, Jang khua atanga lo tlehthla mek, China sipaite kha darkar 72 ngawt a thiante pahnih nen an lo dang a. Mahse, thu diktak chu hetiang hian ani zawk e, “Sela khua ami Monpa nula nen an inngaizawng thina, he a bialnu nen hian darkar 72 ngawt China sipaite kha an lo dangchar theia. Amaherawhchu, a bulhnaia awm Monpa thenkhatin mipahnih chauh annih thu China sipaite an hrilh tak avangin an hualbet ngam ta chauh a. Silaimu an kahruah vek hnuah Jaswant-a hi an man a, tichuan he in an sakna hmun ngeiah hian an khaihlum ta a. Tin, a bialnu erawh man aiah tiin ral lehlam kham atanga zuangthla in a famchang ve thung a”. An sawizel danah pheichuan varak (Golden Duck Species) nupa kumtin Sela Dil rawn chenchilh ziahte hi an thlarau ani e an ti bawk – Thawnthu hi inhrilhchhawn zel chuan a unhlun duh riauin ka hria!! Jaswant-a tanhmun tawp na bunker pathumte pawh hmuh theihin an la awm nghe nghe a. A inpumpekna chawimawinan MVC tangkapui mai bakah ‘Battle Honour Nuranang (1962)’ hlan ani bawka, hetianga indona hmun hmingchawi meuh a zah entirnana inhlan hi kha indona ah khan amah chauh ani.
An indo dan kalhmang
Bunker pathum zinga pakhat chu (Jang Khua a lang viai viai)

Fir thingbuk hnuaiah din vauh vauh pahin a piah hmuhphak maia thil awmte ka thlirkual vela - Bunker, a bialnu zuanthlakna Nuranang kawrh thuk laitak leh tlangpang bungvut, Jang khua, leh Nuranang kawrhruam. Hemite pahnih huaisennate, ngaihsannate, vanduaina tih nate, leh khawngaihnate rilruah a rawn awm chuai chuai a. Hringnun parmawina thlahlel rual la niin duh ni selang zawng tlanbona hun leh hmun a han tam tehreng nen!! An thiante insiamremnan leh inhnuhdawhnan hun siamsak turin an nunna pek an thlang ta zawk a, an ruang lah Nuranang kawrhruam thuk tak maiin awmdun remtilo niawm takin a han thenhrang leh ta nghal nen. An inpekna hi a thlawn nilo mahse hmangaihna a vanduai leh mihuaisen pahnihte chanchin leh sulhnu hian ka hnuk a ti ulhin takzet ani – Khawvel piah ah tuma tihbuai phak tawh lohna hmunah hlimtea an la awmdun zel ka beisei!!

A bialnu zuanthlakna kham langin

Wednesday, April 14, 2010


Ziro Diary

Ziro hi Lower Subansiri District Headquarter leh mihring 50, 000 bawr vel chenna khua niin a lar angreng khawp mai. Khaw hlui pawl tak, 1897 daih tawha British ho lo tlawhpawh tawh, anih bakah tunhma a District pali te – Upper Subansiri, Lower Subansiri, Papum Pare, leh Kurung Kumey - rorelna hmunpui ṭhin ani bawk. He District san zawng hi feet 5538 aṭanga 8000 inkar ani tlangpui.

Nyishi Hnam hian tamber nihna an hlawh a, a State pumpui zawnga chhut pawhin an tamber tak e – District 5 ah an inzarpharh tlat a. Mahse Ziro leh a bul hnaivai ah hian Apatani Hnam an bit thung a; amaherawhchu an tlemtham in 26, 000 thuartham vel chauh a chhiar an ni. Ziro hi New Ziro/Hapoli leh Old Ziro/Hari Village a awma, mahse kms 5 lek a inhlat leh khaw inzawm thawhthang an ni mai e. A hmasa zawk hi khawthar leh sawrkar hmunpui niin a ziaawm angreng hle bawk.

San lamah 5131.23 aṭanga 5157.48 feet ni mahse Ziro hi tlang leh tlang inkara phaizawl zaupharh duai leh leilet neih theihna hmun ṭhatak niin hmasawnna kawng tamtak ah hmalak mek a ni. A chhehvel tlangpanga farkung hringdup chhumin a bawh pawt chiai han thlir phei chuan ramdang mite a hip nachhan hi a hranahraia suangtuah a ngailo awm e.

Hetiang khawpa ram ṭha Hnam tlemzawkin an han chang daih mai hi engemawni danglamna tak an nei ani phawt ang? Donyi-Polo leh Kristianna Sakhua ah Nyishi ho nen an thuhmun tih lovah chuan danglamna an lo nei tehreng mai :-

Wet Rice Cultivation: An luidung neihchhun hi hmasang aṭang tawhin kutlawngin tuikawngte siam danglam in phairama an buhchin dan angin an ching ve thlap a. He tuikawng hian khawl nilo ‘Pressure’ hmangin leilet te hnianghnar tawkin tun thlengin tui in a la chawm thei a. Tin, engkimah ran chhawr/khawl hman anih bawk loh avangin UNESCO pawhin ‘World Heritage Site’ a puan a tum mek ani.

Hmunsanga awm leh rawmvawt tih takah buhphun hun hi February ah ti ṭan in October ah buhvuak/buhseng ani thung a. Hemi bakah hian May thla aṭangin tuikawngah - Pakho/Hetey - sangha te khawi in July-September velah eikhawp an tling leh a, sangha tui tak ni a sawi ani leh bawk.

Mak danglam tak mai chu an mipate hian thingphurh leh zu in bak tih han tum miah lova, engkim an hmeichhiate hian an thawk vek a – Khawvawt hnuaia tui dai renga thawk an ni bawka Apong, an Zu taivawn hi, nilengin an in e an ti alawm. Tin, July thla hian buh thar tam nan leh hnamtin te tana malsawmna anih nan Kut angreng deuh Dree an hmang ṭhin bawk. Englekhawle he hmun pilril tak mai hi a intodelh tawk ngawtin ka hria !! (Thlalak hmasaber hi '60's bawr vela sipai hmunpui an rauhsan tak aṭanga hmeh ani e, a bul lawk ah hian Helipad a awm, Khua a thim lek lek tawhin a vawt bawka a mawi lo khawp mai).

Old Ziro: Rualu leh nunhlui ngaite bak an cheng tawh meuh lo, an fate hi neinung tak tak leh hmun hranga in leh loh ngialghet tak nei vek anni. Adi ho nen hian lekhazir uar hmasapawl niin sawkar milian, an tlem ang hu ngaihtuain, an tam nek. Kawng lehlama ngaihtuah leh chuan an hmanlai nunphung humhalh anih rualin mikhual tlawhtu an hmuhhnem phah leling zawk.An insakdan hi a mak dangdai khawp mai - A dungzawngin an sei em em bakah insirial leh inep ṭhapin kawngpuidung khatah an tlar dula. Hmanlai in run ṭhinlai kha chuan a tangkai fu anga, mahse kangmei laka inven a har hle a sawi ani. Tlangau in zantin mut hun awm velah mei timit vek turin a au thin ani awm e. Mahni kawt ṭheuhah ban sang tak – Babo an tih mai - an phuna, a khaw pum tan pakhat an nei hrang leh a. Hei hi Lapang bulhnaiah an phun thin – Lapang hi thingphek dawhsan leh khawtlang rorelna (Bulyang/Gaon Puras) atana an ṭhutkhawmna hmun a ni. Kum li danah Myoko, kutpui ani leh mai ang chu, an hman laiin lapang leh babo hi inkarthlakin a thar an sa thin.
Chi: Pipute hunlai aṭang daih tawhin chi - Tapyo - hi meivap atanga siamdan an lo thiam tawh ani awm e, Iodine a awm sa avangin awrpuar an awm ngailo bawk. Piputen chhawchhi leh chi Bengali ho an inthleng pui lai leh Pu Laldenga rualu ten an chhandan ngaihtuahin nuih a za angreng reuh !
Tattooing: An ching tawh lo nain upa lam deuh hmuh tur an la tam mai. An mipate ten an khabeah T chhut laiin an hmeichhiaten hmai tih ran leh hnarbeh an uar thin hle. An sawidanin an hmeichhiate hi an hmelṭha bik a, hnamdangin an run phah fo a, chuvanga an lanchhiat na na chin ṭan ani awm e. A dik maithei ani, ṭhangtharte kan nupa a kan hmuhdanin – Hleitling leh fu ke dik, hmaifang ṭha leh hmaitung, leh ngosen lampang anni tlangpui.

Hnammawl zeta hmuhtum khan ngaihsanna tamtak neiin Ziro ka chhuahsan ta anih chu. Hengho lak aṭang hian Mizote hian zirtur tamtak kan nei maithei ani. Mahse thlanlung an tihdan leh mithi phum dan (Puanin an tel tawp) aṭang hian an hnam hnufualna tlemazawng a langin ka hria.