Ka Pu Pualkhawia chanchin tlemazawng (Chhunzawmna)

Zahau nen an lo indo avangin tel loh theih a ni leh ta si lo va, a bei turin rawlralin an chho leh ta a. Vairothanga leh Lianchhuma nen an pathumin an kal a, mi lokal lan theihna thui lai takah an lo thlir a, an lal ho panga lai an lo kal a, an pathum chuan tum an insem a, “Vaia nang kap hmasa ber la,” tiin tum an lo insem diam a. An lokal chu Vairothanga chuan a kap ta lo va, kap hmasa tura an tihin a kap ta si lo va, an chhuah ta  ani.

Pu Pualkhawia chuan, “Engatinge Vaia i kah loh?,” tiin a zawt a. “Ka tum kha fei keng a ni si a, ka silai a tlawlh hlauh chuan, kan inhnai si a, a feiin min khawh let leh hlauh ka hlau a ni, “ a ti a. “A, i va ti dik lo em, hetiang hun tha leh rem hi kan hmu leh tawh dawn em ni? I va sual em,” tiin a hau va a ni.

Nakin deuhah chuan Dokhenga ho pathum an lokal leh a, tah chuan Pualkhawia chuan, “Tun tum chu keiin silai pu saw ka tum ang a, ka kap hmasa ber tawh ang e,” a ti a. An lokal chu tui kiangah chuan an chawl ta sat a, a han kap ta a. An kah veleh chuan Vairothanga leh Lianchhuma chu an tlanchhia a, Pualkhawia erawh chu a zuang chhuak nghal a, an kah lu chu a tan a, silai a la a, a thiante lokal leh chuan a lo la fel der tawh a. Dokhenga erawh chu a malte chauh a tliah avangin a lo la nung a, tin, chumi lo, tleirawl pawh kha kaf fuh ni lo mahse a thakhurin a tlan thei lo va, a la lang reng a, “Saw saw va that rawh u,” a lo ti a. Dokhenga chuan, “Min that suh u, do kan ni lo ve,” tiin chhhia chhamin, “Dawt ka sawi chuan ni leh thlain min tlak pui rawh se,” tiin vannni chhalin chhia a chham a. Pualkhawia chuan, “Bia be suh u, a pawi tur a pawi zo tawh, kan chem an chhim a ni mai, that mai rawh u,” a ti a. Mahse an that duh ta lo va. Chutia a thianten an thah duh tak si lohvah chuan a silai lak leh a mi lu lak pawh chu a kalsan ve leh ta mai a.

An han hawn chuan an han sawi a, do ngei chu an lo ni a, Dokapa pa Pahnuna hovin milu lemah an siam a, an mual lampui ta a, hetiangin hla do an chham a:

“Kei chu e, ka pa ni e,
  Khan hruai lam thuamah ka hralh e,
  E lian e, vawng thlir la nge, khan rel e,
  Rim nam lu khirh nak a e”

Mi lu aihna hla:

“Chu ka nau chhawnthlai lo lak chu,
 Ka lai han lang phung chhim a lawkin,

Kuai ko se, kuai ko se, rim nampa lu,

Rim nam lu kuai ko se”

Hetiangin hlado leh milu aihna hlate sain an milu lak tak loh chu an lam leh ta a ni.

Chumi hnuah chuan Rawlralin an kal leh a, buk ami an va kap leh a. Pualkhawia kah chu a tlan a, a um zui ta a.  Tah chuan ral pa lianpui nen chuan an va insula a, a lo chak em avangin a hneh lo thelh nghe nghe. Tawnan a zu chhan a. Pualkhawia ke a zu sat tel ve hlauh mai a, ral chu an tihhlum a, a lu chu an tan ta a. Tawna chuan an thiante chu a han kova, chumi hlan chuan an ral that pa chu Tulum a lo lut a, lu tan tawh chu a lo tho leh luau mai thin a, thisen puarpawleng lianpui pui hi a lu tanah chuan a lo sir pup pup thin a, a thi thei lawk lo a ni awm e. A thiante an lo thlen chhoh hnu chuan an inhliam palh avang chuan an inzawn hawng ta a.

Chutia an  hawn kawngah chuan silai keng pakhat hi a lo chhuak a, “Do kan ni love,” a ti tlat a. “In milu hawn chu ka lo en the ang,” a ti a, Pualkhawia chuan, “Entir reng reng suh u,” a ti tlata, a zui lui ve zel a. Mi an tawh apiang hian Vairothanga chuan, “Hei kan hotupa ber Pualkhawia kan hliam palha, kan inzawn hawn hi, mi in hmuh apiang hrilh rawh u,” tiin a sawi zel a. Vairothanga leh Tawna chuan hnu an dal zel a. Tin, Pualkhawia chuan, “Ka silai kengtu kha chu ka bulah zel kal rawh se,” a ti a. Khuaah riak lovin ramhnuaiah zel an riak a, an rawn zawn zel a, Cherhlun ramah an lo liam a, Tuiphai Khawhri ram an lo thleng a (Tun thlengin ‘Khawia zawn mual’ tih a la ni nghe nghe), Tichuan Muallianpui an lo thleng ta a ni.

Vawikhat Khawlailungah a farnute kanin a zin a, tah chuan Zahau an lo awm a, “Fanai mi an awm,” tiin lambun tumin feite an chaw a. A farnute chuan, “Ka U, zu i in i in mai a, Zahau hoin lambun che tumin feite nen an awm an ti asin,” tiin an hrilh a. Mahse a vawikhat sawinaah chuan a ngawi reng a, an hrilh leh thin a. Tah chuan, “Tak tak maw chu?,” a ti a. “Ni e,” an ti a. “A, Vawiin chu zu te kan ina, ka kal dawn rih love, naktukah erawh chuan ka lo kal ang. Pualkhawia tih min hre lo a ni a nge, heng laiah unaute silai ka hawn ang a, min thah loh vek chuan Tiau ral ka kai rawk mai ang,” a ti a. Lambun ngam ta lo chuan an tlan haw ta a.

Bualpui-a an awm lain an tam hle a, Mualcheng lama an chhungten, “In chhangchhe si, in tam si a, lokal ula tam rawn tlan rawh u,” an tih avangin kal an tum a, chumi thawm chu hriain Pualkhawia te chhung chhangchhe tak Mualchengah an kal dawn a. Zahau hoin, “Lambun rawh u,” tih a lo awm ru a ni awm a. Mahse engmah hre loin Mualcheng chu an zu thleng a, an lo sawi danin, “In lokal tur hi chu an hre reng a, mahse hetiang mihrat khawkheng hi zawng anmahni that si lova an nupui fanau chauh kan that si hian an thin rim leh hi kan tuar zo loving tiin an lo lambun ngam lo che a ni,” tiin an hrilh leh a ni.

Mualchenga a awm laia an lal chu Lalbuta a ni a, in zathum khua a ni a, chutih lai chuan Kairuma in zanga khua Lailenah a awm bawk a. Mualchengah hian rei awm lovin Fanai lamah an let leh a ni. Thingsaia an awm lai chuan Muallianpui, Darzo, Vanlaiphai, leh Lungleng ram reng reng hi a la ruak a. Saikuti hla phuahah chuan:

“Ka han thlir Muallianpui khantlang a dum dur e,

Khantlang a dum dur e,
Than tum val zawng lal lai chhawn nen kai nan a tha e” tiin.

Muallianpui lam chu kai an puahchah ta a. Zuangvaah an lal Hnochhuma hoin in 30 an in bawk a. Chumi lai tak chuan Vandula hian Lakher ho hnenah, “Fanai an lo chhuk dawn a, inchelh lo vang, I lo run ang u,” tiin a hrilh a. An lo run a, mahse Vandula chu a kal leh si lova. Muallianpui an awm lai chuan an kai lui ta lui ta tho a ni. Muallianpui an awm lai chuan Chawnghnuni buh zingphur Zahau hoin an lo lambun a, an that a. Tunthleng hian “Chawnghnuni thah kawn” an la ti a ni. Muallianpui atang chuan Hnochhuma hoin Darzovah an kai a. Zanga khua lain an lo awm ta a ni. Hemi atang hian an lal fapa Lianbuka chhawn an zawng dawn a, (Chhawnzawn awm zia chu mi lu an aih hian vakul chang leh chhawn an tawn thin a, mualah an lam ho thin a, Chumiah chuan mi that lo chuan an tawn theih loh avangin lal fapa lo tlangval tur tan mi thah tur an zawng thin a ni).

Chutia an kal dawn chuan an lal chuan, “Pualkhawi, hei in kal dawn a ni a. Pawih zawng fing depde tak an ni a, an thu I va awih tur a ni lo. Tun anga hun remchang hi I hmu kher lo vang,” a ti a. An kal ta a, Lungtianah an riak a, chumi khua a mi Lochuta chuan, “Pualkhawi, kir rawh u, hetianga mi run hi zawng a tha love,” a ti a. Mahse a ni chuan, “Kan kal laklawh tawh a, kir thei kan ni lo,” a ti a. “Pualkhawi, I thu chiah a lo nih hi, thiante zawngin zawngin kir an hnial lova, kan chhinchhiah ngei ngei ang che,” a ti a. A nin, “E, min chhinchhiah ta teh reng che u, kei pawhin ka chhinchhiah ve ang che u a ni mai alawm,” tiin an kal lui ta a. Ainak chu an va run ta a, in te an hal a, an lal hmei fa Ramlinga an man a, a nu an that bawk a. Darzo chu an rawn thleng a, an sal man Ramlinga chu thihna in an rawn tlan leh ta a ni.

Hautheng run tura an kal hmasak ber tum hian Vawmbukan han thleng a, Chumiah chuan Ainak lal upa, Ramlinga pa, a lo awm ru a, “Fanai ho lokal chu lo ko ula, kulhbinga tang hian ka lo kap ang e. Pualkhawia ka kah theih loh leh tu emaw tal an lal upa chu ka kaphlum tho tho ang,” a ti a. An kal chu an lo au ta ngei a, “Lokal hnai the u, lo inbe teh ang u,” an ti a. Vairothanga, Lianchhuma, leh Tuliana te chu Pualkhawia ho chuan an han chho va, pen thum emaw lek an kal khan silai mawngri a lo ri ta bap a, chu chu pasaltha ho chuan an hre riau si a, Vairothanga mi inthazo tak phei chu ramar pa phawk ang maiin a leng lap hman mai a. Midang ruala tlan ti tih deuh hian, “E khai, in mi tih dan chu mi kah intum a ni maw, chu min han kap the reng u khai, zaninah hian in Vawmbuk khua hi in luah lo vang e, hma lamah zaral hnung lamah zaral kan dah alawm,” Pualkhawia chuan a han ti a. Anni chuan an tum chu an hria tih an hriat chuan,"Kah kan tum lova che u, kah kan tum lova che u, kan thingtang rahtliah palh a ni e,” an ti a. Mahse anni chuan, “In silai kau thawm kan hre reng alawm,” an ti tlat si a. Palaite tirin an tih tum lohziate an zu sawi ngial a. Pualkhawia chuan, “Tun tum kan chet dan hi a dik dawn lo, kir leh mai ang u,” tiin an kir leh ta zawk a.

Darzo zanga khua an awm lai hian Ralvawngah khuan zanga khuain an awm ve a, Chumiah chuan Pualkhawia leh a thiante an zu zin a, zu inhona-ah chuan, “Pualkhawi, indo ila Darzo zanga khua nge huai ang Ralvawng zanga khua hi?” an han ti fiam a. Pualkhawia chuan, “E khai, in zuam ang ngawt chu kan ni loving e, kei ni min dep hi chu peisa dep in ang mai lawng maw?,” a ti a. An lal chuan, “Chutianga infiam tur a ni love,” tiin a phal ta lova. Chunglai chuan Sai hi Ralvawnga khua chuan an kap thei hle a. Sai lu an lo lam nghe nghe a, tah chuan Ralvawng pa chuan saingho chu a lampui a:

“Khuavel sai awi an awm lo,
Min en rawh Darkhaw valin,

Vawngpui ka lam nghosai tum sual hianin” 
 

a ti a. Sut leh tungchawte chu a han vit zuau zuau thin a. “Saia si rawh,” tiin Pualkhawia thian Tuliana chu a hawlh zuau zuau thin a, lamah a han kai ve ta a. Tuliana chuan:

“Hei hi maw in vawng khawpui hrang lam chu,

Dar khawval kan hrang lam chu,

Pheirual nen mihrang kan au thin lammualah”
 

a han ti ve ta a. Mahse lalpa chuan incho leh in tiel lampang chu a phal lova, “Khua leh khua inhmuh mawhna a ni ngai e,” a ti ta tlat a ni.

Henglai Fanai tlangah hian Zahau do lai anih avang hian Pualkhawia te, Vairothanga te, Tuliana te, leh Lianchhuma te hi inkawp tlat leh a hming lang deuh deuhte chu an ni a. Vairothanga nen phei hi chuan inkawp reng reng thin an ni. Vawikhat chu hmarah vai zinin an Pualkhawia leh Vairothanga an kal dun a. Khaw pakhatah hian naupangho hi an lo indo lem nak nak a, Pualkhawia pawl leh Vairothanga pawl tiin an lo inbei vel ve a, Pualkhawia pawl chuan an um ta a. Chumi lai chu an han hmu hlawm, fiamthu hian, “Vaia, nang ai chuan miin huai zawkah min lo ngai ani maw chu,” a han ti a. Tichuan, an kal leh ta zel a.

Tunhnu daih tawh vai lo len hnu khan Zahau pa Dokhenga an kah hliam, do loh ka ni ti a kha Muallianpuiah a lo zin a. Pu Ha-a inah zu an an in a, chu pa chu a han lam a, “Kha keimah Pualkhawia thah theih loh,” a han ti lauh lauh a, a han lam zo chu Pualkhawia a lo awm ve reng si a. “E Khenga, lauh lauh emin le. Pualkhawia thah theih loh maw ni che chu, van leh ni chhala chhechham, do loh ka ni, dawt ka sawi chuan ni leh thlain min tlakpui rawh se, ti a kawk zauh zauhtu kha i ni lawm ni?,” a han ti a. A kun ta reng mai a, a zak hle a ni awm a.

Vawikhawt chu khawthlang lama a zin tumin Tlanglau pasaltha inah a zu thleng a. Tlanglau pasaltha chuan, “Fanai pasaltha Pualkhawia ka thleng che chu ka va lawm em. Ralkhatah hian I huai zia leh pasalthat thu chauh hi ka lo hre thin a. Naktuk chu zu te kan inho ang a, incham a ni ang chu,” a ti a.  Ani chuan, “Cham hman ka ni lova,” a han ti a. Mahse a tukzingah chuan vawkpa sumnga a talh a, “In cham tur a ni. Tlanglau pasaltha inah Fanai pasaltha i lo thleng a, zu ka zukpui loh che chuan miin min dem ang asin le, in hman lul lo a nih leh chaw ei khama inchhuak dawn nia,” a ti a. Zu chu an inho ta a. Tlanglau pasaltha chuan, “Pu Pualkhawi, nang sa engzat chiah nge i kah tawh le?,” a ti a. Ani chuan,”Sa reng reng ka kap lo,” a ti tlat a. Mahse chhan loh theih lohin an zawt ta sia, “A, chutia min tih tak tlatah chuan buh hmeh sa zawng engmah ka kap lo. Sapui lam chu Keite tiam hauh lovin Keipui sawm chu ka bawi hlum ve alawm,” a han ti chu Tlanglau pasaltha ho chu an chek tlak tlak hlawm mai a. “I chanchin kan lo hriat ang ngei chu a lo nih chu, mi huaisen tak tak lo zu ni che a le,” an ti a. Hemi tum hian Tlanglau ho chuan a huaisenziate sawitir tumna leh uantir an tum hle a, mahse a huaiziate a sawi duh lo chu an an ti em em a ni.

Lungphun awm lai hian Lungtian lal ho an lo zin a, Zatura pain zu a lo zuk a. “Hei Pawi lam pasalthate, Fanai pasalthate in awm hlawm a, in tu in fa ten in chanchin hi hriat kan chak em em a. Chuvang chuan in zupui in tur kan siam na a, in chanchin in sawi hma loh chian kan in rih loving,” a ti ta a. Mahse tuman chanchin han insawi chu nuam an ti lova chawhma lai chu an in ta lova. A tawpah Pualkhawia chu zu siam reng si in lova awm reng chu maw, khaw thenawm lal leh upate pawh an zahawm a, kan inho nan ka tawng Pathian in ngaih loh lamah ngai lo se la, ka hun a tawp dawn a ni ve tawh bawk a, “Chungleng savaah muvanlai a chungnungber angin, bel thlengin bel a chhin angin, ka awmna khuaah chuan ka chunga leng an awm ngai lova,” a han ti a, zu chu an inho ta a.

Pu Pualkhawia hi mi aia a danglamna bik em em pakhat chu a hrisel em em hi a ni. “Ka na ngai reng reng lova, arte hringban ka piantirha hman loh chu inthawi reng reng ka ngai lo ve,” a ti thin a ni.  A thih dawn pawhin balung a eisual avangin a ni mai. A thih dawn mumangah, “Ka mual lam ah chhawn leh vakul chang ka lo tawn a, ka thih ka inring,” a ti a. a thi ta mai reng a. Kum 60 vel miin a thi a, a thih hunlai hi 1898 atanga 1900 vel ni awma hriat a ni.

Pu Pualkhawia hi hetianga hrisel leh dam thei hi a ni a. Amah pawh hi chak tak, mi vantlang chunglam a ni. A thian kawm Vairothanga hi mi zuanzang leh chak si a nih avang hian a chak hi a lang lo mai mai a ni. Vairothanga hi Hnairthul mi a ni a, salam hi a kap thei ve thung a ni. Pualkhawia aiin a nau deuh a. “Vaia” tiin an ko tlat thin. Mi huaisen a ni nain a arpa tlan deuh thin a ni. A huaisen bakah a tuan rangin a zuan a zang a, kal chak tak a ni a.

Vawikhat chu an sai ram chhuak hi saipui pathum a kap a, a thiante chuan, “Silai ri pawh hriat awm si lo,” tiin an awih lo va. Chumi tum chuan pahnih chauh an chan a, a pathumna chu an chan peih ta lo va. Ral beih leh sakawlh beih chang hian thil ri thutah hian tan la turin arpa tlan chung leh mahni in senghawi chungin a bei leh nghal thin a ni. Vawikhat leh chu savawmin a um a ni awm a, a chawitehring awrh lai a bo va, a thianten an zawnpui a, a thiante chuan lei lam hlir an en a, a tawpah chuan a fei hawl laiah a chawitehring chu a lo inbat daih mai a ni awm a. A thiante chuan mak an ti em em a ni.

Pu Pualkhawia hian a thih hma lawkte hian ropui takin Sakei lute aiin, mitthi rawp a lam bawk a. Tin, in lamah thang a chhuah bawk a ni. A lo boral tak hian a khua mite reng reng chuan an ui em em a. Ral leh Sahuai laka an phaw leh hmatawng ber thin a awm loh takah chuan hetiang hian hla an phuah ta nghe nghe a ni:

“A pawi mang e, a pawi mang e,
Ka sial dum phaw aichhung dai ngul a tlu e” tiin.

Mizo pasalthate kan tih chungah hian “Mi hrat khawkheng” an la awm a. Heng mite hi huaisen lamah chuan Mizovin hming chungnung bera kan neih a ni. Hetiang mi hrat khawkheng an tih chin hi chu “Sarah an thi ngai lova, mi leh saah an tlan ngai bawk hek lo”. Fanai lamah chuan Pualkhawia (Thangdailova) Chhangte a ni a, Sailo lamah chuan Chawngbawla Chhakchhuak leh Zampuimanga Chhakchhuak te hi an ni leh a. Kan pi leh kan pute chuan, “Mi hrat khawkhengah chuan Lusei lam mi vek,” an ti thin a ni.

Hman lai Fanai lalte lal laia an pasaltha te zingah chuan hming lang deuh ber leh hruaitu ber chu Pualkhawia Chhangte a ni a. Tin, midangte chu an hmingthan dan a zir in hetiangin a indawt zelin ziak chhuak ila, an chanchin tlemazawng theuh han tarlang ila [Vairothanga Hniarthul chanchin chu a hmasaber mah ni se hetah hian ka ziak tel lo mai ang a]:-

1) Tuliana Punte: Tuliana hi pasaltha ah chuan hla lam phuah mi deuh a ni a. Fanai tlanga cheng reng thin a ni. Ral lama huaisen a ni a. Mi lu tanna ‘Kingkawt’ kawl tlat thin a ni.

2) Lianchhuma Chhangte: Lianchhuma hi Fanai tlanga cheng reng thin a ni a, ral lama mi huaisen, lal tlang chhantu thin a ni.

3) Liankhama Fanai Khintin: Liankhama hi Fanai tlanga awm thin a ni a, ral lamah a huaisen hle. Vawikhat chu rawlrala an kalin Liankhama hovin Zahau ral an rawlnaah do loh Changkal ho an thah sual a, pawi an ti hle, “Kan chem an chhim ve a ni mai,” an ti a, ngaihdam an dil a, an buai ta lo a ni.
 

4) Pu Sika Chhangte: Ani pawh hi ral lamah huaisen tak a ni a, sa lamah erawh chuan engmah chanchin sawi tur a nei lo. Vawikhat erawh chu Keite hliam an um a, a man ta a, a kaihzaah a seh sak ta a, a tar thlengin a bai nghe nghe a ni.

5) Thlahaia Fanai Pakhup:  ani pawh hi ral lamah a huai a, a hming lo thanna chu Nochhuma, Darbilhi pasal Zuangva bawka an awm laia Serkawn lal Thawngliana an han run tumin a nu leh a pa an that tur a chhanchhuak a, a nu leh pa thah tumtu a that a. Thawngliana nau pawh hemi tum hian a that a ni.

6) Dopawrha Fanai Torel: Ani hi sa a kap ve thei hle a, mahse ral lam hi a hmingthanna a ni zawk. Hautheng runah a hming a tha ve a, huaisen hmingthang lutuk chu a ni lo. Vantlang chunglam tak chu a ni.

7) Zapina Fanai Pakhup: Ani hi sa lam a huaisen a ni a, ral lamah sawi turin hming thatna a nei em em lo. Sa hliam um lamah a huaisenin hmangchang pawh a hria a ni.

8) Zabuka Khawlhring:  Zabuka pawh hi ral lama huaisen tak mai a ni, Sa lamah erawh chuan a hmingthang vak lo. Ainak runah a che tha a, a hmingthang hle.

9) Chawngbula Renthlei: Ani hi sakawlh beihna ah a hmingthangin, a huaisen em em a ni.

10) Lalnu Darbilhi Pakhup: Ani hi ral leh sa lamah hmingthang a ni lova, rorel leh finah a hmingthang em em a. Lalnu mah ni se, a rorel leh kaihhruaina hnuaiah hian Fanai ho hi an hlim tlang a. Pasaltha hmingthang zinga tel tlak tak a ni. Tarmita (Lt. Col. J. Shakespear) lehkhabu ‘The Lushai-Kuki Clans (1912)’ ah pawh ram thum chhunga remna siamtu ti a a vuah hial a ni a. Independence hmaa sap leh vai lokal thinte pawhin a thlan ringawt pawh hmuh an chak em em a ni.

KA PU CHALBUANGA CHHANGTE HRIATRENG NA NA POST A NI E. TUNAH CHUAN KA PI NUZAWNI RENTHLEI NEN THLAN INSI RIAL A PHUM ANNI A, KA PI HI 1969 A BORAL TAWH MAH NI SE SOUTH VANLAIPHAI KHUATEN AN LO HAUHSAK AVANGIN HETIANGA AWM THEI CHAUH ANI.